Of waarom een belofte breken je geen slecht mens maakt (ook al voelt dat wel zo)

“Wat je belooft, moet je doen.” Ik hoor het mijn jongste nichtje zo zeggen, met een serieus gezichtje en extra gewicht in haar stemmetje. Zo jong als ze is, is ze al doordrongen van de regel die ons allemaal als kind wordt ingeprent: een belofte breken is onacceptabel. Doe je het toch, dan zal je dat niet in dank worden afgenomen. En meer dan eens je belofte breken, kan je sociaal fataal worden.

Sommige mensen gaan laconiek met beloften om (en het is niet verrassend dat we die mensen dan ook vaak als onbetrouwbare types zien), maar de meeste mensen zullen net als ik opgevoed zijn met een diep besef van de heiligheid van beloftes. Iemand die afspraken niet nakomt, breekt niet alleen een belofte, maar ook het vertrouwen of misschien zelfs het hart van de ander aan wie die belofte gedaan is.

Een belofte in tijden van crisis

Dit schuldgevoel bereikte bij mij een climax toen iemand in mijn directe omgeving ernstig ziek werd. Diegene ging een bijzonder heftige en zware periode tegemoet. Alles wat mis kon gaan, ging mis.

Ik beloofde om er diegene te zijn. Het was een belofte die ik uit medeleven deed, vanuit compassie. Op dat moment voelde ik mee in het verdriet, de angst, het lijden. Ik wílde er zijn. Ik wilde helpen. En ja, ook: ik vond dat het zo hoorde.

Maar dat bleek moeilijk.

Ik wist niet zo goed hoe; wat te zeggen, wat niet, stuur je een kaartje of sta je gewoon ongevraagd met een pan soep op de stoep – wat wordt er precies van mij verwacht?! En als ik heel eerlijk ben, wilde ik vaak ook gewoon niet. Onze band was in de voorafgaande periode niet meer bepaald hecht geweest dus het voelde onecht en ongemakkelijk om nu opeens vaak contact te zoeken.

Daar gaat een geschiedenis aan vooraf waarin zowel vrienden als familieleden me verweten dat ik nooit wat van me laat horen en nooit op bezoek kom.

Dat is waar; ik ben introvert en heb weinig energie, dus aandacht aan andere mensen geven kost me veel moeite en doe ik liever niet. De verwijten maakten het nog moeilijker, want daardoor lag er nog meer druk op.

Toen ik eenmaal had uitgesproken dat ik er zou zijn, voelde het meteen als een verplichting die alle goede intenties, spontaniteit en liefde smoorde. Dat ik het niet kon opbrengen, bevestigde mijn eigen oordeel over mezelf: ik ben geen goed mens. Ik faal in iets wat anderen moeiteloos lijken te kunnen. Iets wat van mij verwacht wordt, juist in tijden van nood.

Ik ben opgevoed met de waarde dat je er als medemens bent voor elkaar. Dat ik daar steeds in faalde, keer op keer, jaar op jaar, bij vrienden en familie en zelfs nu met een naaste in ernstige nood, gaf me een schuldgevoel.

Enorm veel schuldgevoel.

Schuldgevoel is een venijnige metgezel. Niet alleen omdat het pijn doet, maar ook omdat het zich vaak vermomt als iets nobels. Het voelt moreel juist om je schuldig te voelen als je iemand hebt teleurgesteld. Maar wat als dat gevoel je verlamt in plaats van aanzet tot actie? Wat als het je gevangen houdt in een cyclus van zelfverwijt en uitstel, waarin je niets goed meer kunt doen?

Want ondanks (of door) dat schuldgevoel deed ik nog steeds niets. Het schuldgevoel bleef maar groeien en verhoogde daarmee niet alleen de druk maar ook de drempel om iets te doen.

Het gezegde ‘In tijden van nood, leer je je vrienden kennen’ flitste geregeld door mijn hoofd. ‘Zie je wel, je bent een vriend van niets’, dacht ik er dan achteraan.

Elke dag dat ik niets liet horen, elke week dat ik niet op bezoek ging, werd een aanklacht tegen mezelf. Ik voelde me een lafaard. Een slecht mens. Ik wist dat ik tekort schoot. Ik had het immers beloofd. En belofte maakt schuld.

Maar ik voelde me niet alleen schuldig tegenover de ander. Ook tegenover mezelf. Tegenover het beeld van mezelf zoals ik wil zijn: iemand die helpt, troost, luistert. Iemand op wie je kunt rekenen.

En in zekere zin ben ik dat ook wel: bel mij midden in de nacht en ik spring op de fiets om bij je te zijn. Maar in deze situatie, waar geen acute actie nodig was maar vooral blijvende aandacht en nabijheid, bleef ik in gebreke. En dat voelde alsof ik niet mijn naasten, maar ook mijn opvoeding en vooral mezelf had verraden.

Oude pijn: waarom juist dit schuldgevoel je achtervolgt

Als ik eerlijk ben, raakt dit schuldgevoel over er niet voor iemand kunnen zijn aan iets dat dieper zit. Iets wat al lang in mij leeft, misschien al sinds mijn kindertijd. In spirituele tradities wordt weleens gezegd dat we allemaal oude pijn in ons dragen. Pijn die als een magneet op zoek gaat naar situaties waarin het zichzelf kan bevestigen. (lees hier bijvoorbeeld over het concept van het ‘pijnlichaam’ van spiritueel leraar Eckhart Tolle)

Alsof ze op zoek is naar herhaling, naar bewijs dat het waar is. In mijn geval is dat het gevoel van tekortschieten. Van falen in zorgen voor de ander, falen in mijn zogenaamde verantwoordelijkheid voor andermans geluk. Elke situatie waarin ik een belofte niet waarmaak, of waarin ik er niet voor iemand kan zijn, lijkt dat gevoel weer wakker te maken. En zo wordt het schuldgevoel niet alleen een reactie op een actuele gebeurtenis, maar een echo van iets ouds. Alsof het me wil zeggen: “Zie je wel, je doet het weer (niet).” Het verklaart waarom sommige situaties me veel dieper raken dan ze objectief gezien zouden hoeven doen. En waarom ik soms harder ben voor mezelf dan voor wie dan ook.

Over de belofte en de ontvanger

Wat me jaren heeft gekost om te begrijpen, is dat niet alleen de belofte zélf gewicht draagt, maar ook de verwachting van degene aan wie de belofte is gedaan. Die verwachting is zelden neutraal. Ze is gekleurd door hoop, behoefte, afhankelijkheid, verlangen en (verwrongen) ideeën over wat hoort en niet hoort. Hoe zwaarder die verwachting, hoe groter het gevoel van verraad als de belofte niet wordt waargemaakt.

Toen mijn ex-vriend onze relatie verbrak, voelde ik me intens verraden. Hij had immers gezegd dat hij mij gelukkig wilde maken, dat hij voor altijd bij me wilde blijven. Dus hoe kon hij dan nu zeggen dat hij niet meer samen wilde zijn? Was zijn belofte dan een leugen?

Pas jaren later kon ik, met hulp van mijn mentor, zien dat hij me niet al die tijd had voorgelogen of aan het lijntje had gehouden. Niet in het moment. Hij meende het, toen. En je mag zulke dingen ook menen. Maar niemand kan de toekomst voorspellen, en in relaties kunnen mensen en omstandigheden veranderen. De belofte was dus niet vals; ze was gewoon tijdelijk houdbaar.

Als hij bij me gebleven was terwijl hij niet meer van me hield, was dat dan beter geweest? Was dat trouwer aan de belofte? Of was het juist dán dat hij haar brak, door niet eerlijk te zijn?

Ik weet nu: sommige beloften zijn fundamenteel onhoudbaar. Dat maakt ze niet per se minder waardevol. Maar het is niet reëel om van iemand te verwachten dat hij een belofte voor altijd kan waarmaken, als de grond waarop die belofte rust, verschuift.

Een herdefinitie van de heiligheid van beloften

Een belofte beschouwde ik altijd als een wurgcontract, niet onderuit te komen zonder zware consequenties en met zulke zware voorwaarden dat ook het volbrengen van het contract een zware last legt op je schouders: schuld of schuldgevoel – wat heb je liever?

Maar zo langzamerhand leer ik om beloftes meer als intentie te gaan zien. En intentie is puur en eerlijk. Het is wat we op dat moment écht willen. Alleen: intentie is niet hetzelfde als garantie. De intentie om te bellen, te helpen, trouw te blijven, hoe oprecht ook, kan alsnog stranden. Dat maakt de intentie niet waardeloos. Het betekent alleen dat we als mens vrij en veranderlijk zijn. Is dat niet juist heel mooi?

Dat maakt een belofte gelijk ook minder zwaar. De schuld, schaamte of het verraad van het wurgcontract mag je naast je neerleggen wanneer je vooral naar de liefdevolle intentie van een belofte wil kijken.

Daarmee wil ik geen vrijbrief geven voor het rondstrooien van beloftes om die net zo makkelijk weer in te trekken: dat zijn loze beloftes waaraan de pure intentie en oprechtheid ontbreekt.

Met andere woorden: wat je belooft, moet je ook echt willen doen, dat is waar het om gaat.Dan kan het nog steeds pijnlijk zijn als het niet lukt om een belofte na te komen, maar dat maakt je dan geen slecht mens. Het maakt je slechts mens.

Verbroken beloften vergeven

Spiritueel leraar Byron Katie spoort aan om je gedachten in dergelijke situaties scherp te onderzoeken. Wat geloof je over jezelf als je een belofte niet nakomt? En is dat waar? Wie zou je zijn zonder die gedachte? Schuldgevoel verdwijnt niet door jezelf te straffen of door je voor te nemen om nooit meer een belofte te breken, maar door ruimte te creëren voor jezelf (of voor de ander) om gewoon mens te zijn. Door (jezelf) te vergeven.

Eerlijk zelfonderzoek, laat staan zelfvergeving – ik vind dat ontzettend lastig en weet vaak niet waar te beginnen. Gelukkig heb ik een mentor die met mij hierin oefent.

Wat had ik anders kunnen doen? Wat had ik nodig gehad om het wél te doen? Misschien is dat het begin van vergeving: niet alleen van jezelf, maar ook van het idee dat je altijd maar alles moet kunnen, moeten volhouden, moeten voldoen.

Terugkijkend zou ik willen dat ik op een ander moment tegen mijn naaste in nood had gezegd: “Ik wil er voor je zijn, maar ik weet niet goed hoe. Ik ben bang dat ik het niet waar kan maken, dat ik je niet kan geven wat je van me wil of nodig hebt.” Misschien zou dat eerlijker zijn geweest. Misschien zelfs helender. Voor de ander én voor mij.

Daar ligt misschien de echte kracht van een belofte: niet in het vlekkeloos nakomen ervan, maar in het telkens weer terugkeren naar de intentie. Naar de verbinding. Naar de ander – en naar jezelf.

Beloven zonder schuld(gevoel); een ander soort trouw

Tot dusver heb ik beloftes vaak uit reflex gedaan denk ik. Want hoe makkelijk (en verwacht) is het om op bepaalde momenten te zeggen: we spreken gauw wat af, of: ik zal er voor je zijn! Goed bedoeld, maar ónbedoeld zadel je jezelf met verwachtingen op waar je niet op zat te wachten.

Daarom zou ik waarachtiger willen worden in mijn toezeggingen. Op een manier die beter past bij wie ik ben en dus haalbaarder en eerlijker zal zijn. Niet als voornemen, want je kunt acties in de toekomst nu eenmaal niet afdwingen, maar wel in de hoop dat dit inzicht mij op zo’n moment zal leiden.

Ik denk namelijk dat mijn manier van zorg er een is dat ik er graag voor iemand wil zijn, maar dan moet die persoon er wel om vragen. Je mag mij altijd bellen, maar ik ga niet uit mezelf naar iemand toe. Dat vind ik ongemakkelijk en daarvoor ben ik ook te introvert en heb ik te weinig energie.

Misschien is het tijd om mijn verwachtingen van mezelf te herzien en te erkennen dat mijn manier van er zijn voor anderen anders is, maar niet minder waardevol.

We leven in een wereld die veel vraagt. Die zegt dat we alles moeten kunnen combineren: werk, gezin, vriendschap, ambitie, zorg. En ook nog mindful, betrouwbaar en integer moeten zijn. In die overvolle agenda’s beloven we meer dan we kunnen waarmaken. Soms uit enthousiasme. Soms uit plicht. Soms omdat we denken dat we pas goed genoeg zijn als we “ja” zeggen.

Misschien moeten we vaker stilstaan bij wat een belofte eigenlijk ís: een intentie, uitgesproken in een moment van hoop. Geen contract voor de eeuwigheid. En misschien moeten we als ontvangers van beloften ook leren milder te kijken. Niet elke verbroken belofte is een verraad. Soms is het simpelweg: menselijk.

Dus ja, belofte maakt schuld en maar al te vaak een schuldgevoel. Maar wat als we dat schuldgevoel zouden vervangen door iets anders? Door eerlijkheid. Door inzicht. Door liefde. En uiteindelijk, door vergeving. Want dan wordt een gebroken belofte niet het einde van vertrouwen, maar het begin van iets dat misschien wel veel echter is..

Herken je dit? Heb jij je ooit schuldig gevoeld over een verbroken belofte? Deel je verhaal in de comments of stuur me een privébericht!

 

[Uitgelichte afbeelding: Adrian Infernus op Unsplash]